સુવિખ્યાત સિતાર વાદક ઉસ્તાદ અબ્દુલ હલીમ જાફર ખાને સંગીતકાર શ્રી નયન ઘોષ ને આપેલા એક ઇન્ટરવ્યૂ માં કોઈને ટાંકતાં કહયું છે કે ” જે વ્યક્તિ ના હૃદય માં બાળક નથી એ માણસ નથી.”
બાળક નાનું હોય ત્યારે એને જલ્દી મોટા થવું હોય છે અને એક તબક્કો એવો આવે કે જયારે એને પાછા નાના થવું હોય. કેમ? ઘણા લોકો પોતાની ઉમર મોટી લખાવી ને જદલી નોકરીએ લાગતા હોય છે અને જયારે રીટાયર થવાનો સમય આવે ત્યારે એને પાછા નાના થવું હોય છે. સંગીતકાર ગમે એવો મોટો કેમ ન હોય એણે બાળક સુલભ જીજ્ઞાશા અને ચિત્તઆકર્ષતા થી સંગીત ને અનુભવવું જોઈએ. ઉસ્તાદ ગુરુની વ્યાખ્યા આપતાં સમજાવે છે કે ” ગુરુ કોઈ દિવસ કાંઈ શીખવતો નથી. શિષ્ય માટે બાળ સુલભ જીજ્ઞાશા અને ચિત્તઆકર્ષતા થી સંગીત ના દરવાજા ખોલવા નું કામ કરે છે ખરા ગુરુ. એટલે મને લાગે છે કે એક બાળક માટે સ્વયં ગુરુ થઈને સંગીત ના દરવાજા ખોલવાનું વધુ સરળ છે.
લગભગ ૧૯૭૭ માં બનેલી આ વાત છે અમારી નાનકડી દીકરી ની છે જેને અમે લાડ થી કુકી કહીને બોલાવતા. અમારું પહેલું બાળક અને એ પણ દીકરી એટલે અમે તો ઘેલાં ઘેલાં થઇ જતાં. નવા નવા મમ્મી ડેડી થયેલા એટલે અમારા વડીલો સાથે ન રહેતા હોઈ અમારી અણઘડ રીતે પણ પ્રેમ પૂર્વક એણે ઉછેરતા. કાલુંઘેલું નહીં પણ ચોકખું બોલતાં શીખી ગયેલી અને ચાલતાં પણ દીકરી હોવા ને કારણે (કોઈ એક્સસેપ્શનલ દીકરાઓ પણ હશે ) સમય કરતાં જલ્દી શીખી ગયેલી, અરે દોડતાં …
હું જ્યારે સિતાર ની પ્રેકટીસ માટે સિતાર લઈને બેસતો ત્યારે મારા બીજા પગની ગોદમાં બેસી જતી, જાણે કે એને સિતાર ની અદેખાઇ આવતી હોય કે પછી આમ બેસી ને મારી સામું જોઈને મારા સમર્થન કે સ્વીકૃતિ ની આશા હોય. એ જે હોય તે પણ એટલું જરૂર કહી શકાય કે આ વિશિષ્ટ બેઠક પર બેસી ને એ શાસ્ત્રીય સંગીત ના પાઠ ભણતી થઇ ગયી. એ ઉપરાંત અમે જયારે મોડી રાતે શાસ્ત્રીય સંગીત ના જલસા માં જતા ત્યારે થોડુંક સાંભળ્યા પછી અમારી આગળ ના ગાદલા પાર સૂઈને ઊંઘમાં એણે ઘણું આત્મસાત કર્યું હશે.
કુકી માટે તો એના ડેડી જ બેસ્ટ સિતાર વાદક
અમદાવાદ હવે શાસ્ત્રીય સંગીત નું મહત્વનું કેન્દ્ર બની ગયું છે પણ ૧૯૭૦ ના દાયકા માં ઊંચા દરજજાના કલાકાર ત્યાં બહુ ઓછા આવતા. અલબત્ત, જાણીતા સિતાર વાદક પંડિત નિખિલ બેનરજી ઘણી વાર આવતા.
એક દિવસ છાપા માં ઉસ્તાદ ઈમરત ખાન ના પ્રોગ્રામ વિષે વાંચીને હું તો ખુબ ખુશ થઇ ગયો. અને એ પણ પ્રોગ્રામ હતો નવા પ્રેમાભાઈ એસી હોલ માં! અમદાવાદ માં વળી શાસ્ત્રીય સંગીત ના કેટલા રસિયા હશે? ટિકિટ પણ મોંઘી. પણ આવો પ્રોગ્રામ જવા દેવાય? તરત જઈને બે ટિકિટ લઇ આવ્યો. કાંખમાં છોકરાં માટે ટિકિટ તો નહિ જ હોય પણ કુકી જેવડી નાની ઢીંગલી ને લઇ જવાય? ચાલો, જોઈશું.
કુકી માટે તો એના ડેડી જ બેસ્ટ સિતાર વાદક હતા પણ અહીં તો વિશ્વના શ્રેષ્ઠ એવા ઈમરત ખાન વગાડવાના હતા. કુકી ને લઇ જઈએ તો ધમાલ તો નહીં કરે ને? તો પછી આજુબાજુ પાડોશી ને ઘેર મૂકી જવી. ના ના એવું તે કૈં થાય? જીવ ન ચાલ્યો.
આવી બધી ભાંજગડ માં કુકી ના ફુઆ, મધુભાઇ, કામ આવ્યા. એઓ એક મેડિકલ રેપ્રેસેંટેટિવ હતા એટલે લગભગ ડોક્ટર જ સમજોને! નાના છોકરાં માટે કેમિસ્ટ ની દુકાને મળતો Phenergan નામનો સીરપ જે એકદમ સલામત છે લઇ આવો અને પ્રોગ્રામ ના અડધા કલાક પહેલાં પીવડાવી દો એટલે Problem solved . પ્રોગ્રામ શરુ થતાં તો કુકીબેન ઘસઘસાટ ઊંઘી જશે. વાહ. Phenergan અને મધુભાઇ, અમારા માટે સંકટ સમય ની સાંકળ નીવડયા.
પ્રોગ્રામ ની સાંજે, કુકી ને પેલું સીરપ પીવડાવી ને ખુશ થતા થતા હે હૈસા કરતા અમે પ્રેમાભાઈ હોલ પાર પહોંચ્યા. રીક્ષા માં પણ અમે બેઉ વારે વારે કુકી ને જોઈ લેતા કે ઘેન માં સુઈ ગઈ કે નહીં. હા, ઊંઘમાં શાંતિ થી પલંગ પર થી નીચે પડી જવાનો કિસ્સો પણ એક વાર બનેલો. પલંગ અને દીવાલ ની વચ્ચે ની જરીક અમસ્તી જગ્યા માંથી રાતે એ, શાલ, ગોદડી સાથે નીચે પડી ગઈ અને આખી રાત રડયા વગર સુઈ જ રહી. આખરે તો એ એના ડેડી ની જ દીકરી ને?
પણ રીક્ષા માં એવું કશું થયું નહીં. ઉલટાનું, આખે રસ્તે એણે નઝારો જોયા કીધો. અંકલો, આંટીઓ, દુકાનો, વાહનો, રખડતા કુતરાઓ, બધું જ.
રીક્ષા પ્રેમાભાઈ હોલ ના ગેટ પર આવી, અમે ઉતાર્યા અને સંપૂર્ણ રીતે જાગતી ફૂકીને પણ ઉતારી, મમ્મીની ગોદમાં. એજ ચમક આંખમાં, એજ ચપળતા – આ ક્યારે સુઈ જશે? રંજના એ મારી સામે જોયું અને મેં એની સામે. ધીરજ ધર માનવા ધીરજ.
પ્રેમાભાઈ હોલ ના ફોયર માં ઘણી ચહલ પહલ. આ માનવ મહેરામણ માં એવા પણ હતા જે આવા prestigious સંગીત મહેફિલ માં આવ્યા હતા પોતાની હાજરી પુરાવવા જેથી એઓ બીજે દિવસે એમના મિત્રો ને ચકિત કરી શકે ” અમે તો ત્યાં આગલી રો માં હતા, તમે નહીં આવ્યા? ખાસ્સી ૨૫૦ રૂપિયાની ટિકિટ લીધી’તી. બહુ મઝા આવી હોં? પેલા હાથી સિમેન્ટ ના મલિક નરોત્તમ દાસ તો આખા કુટુંબ સાથે હતા? ઈન્ટરવલ માં તો કેન્ટીન માં ખમણ ઢોકળા ઝાપટવા ની શું મઝા આવી! તમે આવ્યા હોત તો વધુ મઝા આવત.”
હવે આવા શોરબકોર માં કુકી ને ઊંઘાડવી? રંજનાએ એક પ્રમાણમાં દૂર સરસ મઝા નો ઓટલો શોધી કાઢ્યો અને ત્યાં કુકી ને મંડી થાબડવા. આ એક એકદમ રામબાણ ઉપાય હતો જે હમેંશા કામ કરતો. હવે આ પાંચેક મિનિટે માં નીંદર માં સરકી પડશે એટલે ભયો ભયો. એ દરમ્યાન આ ટોળામાં શાસ્ત્રીય સંગીત નો કોઈ રસિયો શોધવાના મારા પ્રયત્નો નાકામ રહયા.
ઓહો, આ શું? હોલ ની અંદર જવાનો સંકેત આપતી ઘંટી પણ વાગવી શરૂ થઇ. દૂર થી નજર કરી તો રંજના કુકી ને ઊંઘાડવાની મથામણ માં હજી વ્યસ્ત હતી. “ચાલ હવે આપણે અંદર જઈએ. અંદર Aircondition વધારે powerful હશે એટલે ત્યાં સુઈ જશે” નવાઈ લાગે એવી બાબત એ હતી કે અંદર જવાનો ગેટ છેક સ્ટેઇજ ની બાજુ માં થી હતો. હોલ ના પ્રમાણ માં થોડા સાંકડા એવા બારણા આગળ ભીડ હોય એના કરતાં વધારે લાગી. એમાંના કોઈકે કુકી ને લઈને અમને દાખલ થતાં જોઈને મોં મચકોડ્યું.
“આ લોકો સમઝતા કેમ નથી કે આટલાં નાના છોકરાઓને ન લેવાય આવા પ્રોગ્રામ માં.” એવું કદાચ આ લોકો વિચારતા હોય તો બિલકુલ વ્યાજબી હતું. “પણ એ તો સુઈ જવાની છે” મેં મનમાં rationalize કર્યું.
એક funnel માં થી છૂટતા હોય એમ અમે સાંકડા બારણા માં થી અંદર તરફ ધકેલાયા. જગ્યા શોધી ગોઠવાયા.
અંદર શ્રોતાઓનો ગણગણાટ ચાલુ હતો.
સંગીતના કે કોઈ પણ જાતના કાર્યક્રમો કોઈ દિવસ સમયસર શરૂ થાયજ નહીં અને એમાં મારા જેવો સમય નો બંધાણી, વેદિયો માણસ ખુબ દુઃખી થાય. પણ આજે પરિસ્થિતિ જુદી હતી. કુકી હજી મોટી મોટી આંખો થી આજુબાજુનું વાતાવરણ નું નિરીક્ષણ કરી રહી હતી. રંજના નું થાબડવાનું ધીમે ધીમે હલકા હાથ ને બદલે ભારી હાથ નું થઇ ગયું હતું અને મારું વેદિયા પણું છોડી પ્રોગ્રામ થોડો મોડો શરૂ થાય એવી હું પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો જેથી કુકીબેન નિદ્રાધીન થઇ જાય.
આ પ્રોસેસ માં એક અણધાર્યું વિઘ્ન આવ્યું. તમે સૌ જાણો છો કે આપણી સંસ્કૃતી આપણ ને શીખવે છે કે આજુબાજુ માં કોઈ એકટીવ મસ્તીખોર છોકરું હોય તો તેને રમાડવું. બહુ વહાલ આવે તો પોતાની ગોદ માં લઇ ને પણ રમાડવું. અમારી બાજુ ની સીટ પર અમારા જેવું એક young couple બેઠું હતું તેને આ સંસ્કારિતા યાદ આવી ગઈ અને એ લોકોએ કુકી સાથે રમવા નું શરુ કરી નાખ્યું. કુકી એની મમ્મી ની સાડી નો છેડો લઇને એ લોકો સાથે છુપ્પા છુપ્પી રમવા લાગી. ……..હે ભગવાન…….. કુકી ને સુવાડવા માં હું કોઈ સક્રિય ફાળો નહતો આપી શકતો હતો એટલે મારી દશા ખુબ ચિંતાજનક થઇ ગઈ. મારે તો ઉસ્તાદ ને સાંભળવા હતા. આ દરમ્યાન મેં જાણૅ કુકીના મુખ પર એક નાનું શું બગાસું જોયું. આ મારુ wishful illusionary થીંકીંગ હતું કે કેમ એ હું નક્કી ન કરી શક્યો પણ એક આશા બંધાઈ.
એવામાં પરદો ઊંચકાયો. મારું હૃદય થંભી ગયું.
કોઈ મોટા ગજા ના સાહિત્યકાર ને છાજે એવું બોલી શકે એવા એક સ્થાનિક સંગીતકારે કલાકારોની પરિચય વિધિ શરૂ કરી. એ પછી ગુલ દસ્તા ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ. Oh Good મેં વિચાર્યું. જે સમય બરબાદ થયો તે. આ સમય કલાકારો માટે બહુ કાંટાળા જનક હોય છે. એક તો ભાષા સમજાય નહીં અને મોઢું હસતું રાખવાનું, એવી આશાએ કે જે બોલાઈ રહયું છે તો બધું સાચું અને સારું હશે. અને એમાં પાછું ગુલદસ્તો લેવા માટે સંગીત ના સાધનો એણે વાજીંત્રોને બહુજ નાજુકાઈ થી ખસેડી ને ઉભા થવાનું.
આ બધો વખત મારી નજર વારા ફરતી ઉસ્તાદ ઈમરત ખાન અને wide awake કુકી તરફ ફરી જતી. શું અમે ખરેખર Phenergan જ પીવડાવ્યું કે પછી ભૂલ થી બીજૂં કૈં? ડોઝ તો પૂરતો હતો કે નહીં? એણે ખરેખર પીધું હતું કે રમતમાં ઢોળી નાખ્યું? અહીં આવતા પહેલા અમારી જાણ બહાર ઉલ્ટી તો નથી થઇ ગઈ ને?
ઈમરત ખાન તૈયાર, તબલચી તૈયાર, સ્થાનિક સંગીતકાર/સાહિત્યકાર સ્ટેજ પરથી વિદાય અને આ બાજુ રંજના અને મારી સ્થિતિ જોવા જેવી. જેવો કલાકાર તાર છેડશે એટલે કુકી શું કરશે? થોડાં વર્ષો પહેલાંજ ઈમરત ખાન ના ભાઈ ઉસ્તાદ વિલાયત ખાન સ્ટેજ છોડી ને નીકળી ગયા હતા – કેમકે શ્રોતાઓ માં થી કોઈએ ફક્ત ખોટી જ્ગ્ય્યા એ દાદઆપી. મને ભણકારા વાગવા માંડ્યા. કુકી એક અવાજ કરશે ને આખો પ્રોગ્રામ રદ્દ થઇ જશે અને અમારી બદનામી થશે. આના કરતાં તો કુકી ને અડોશપાડોસ માં સોંપી આવ્યા હોત તો?
ફિલહાલ, કુકી બેને ઈમરત ખાન સામે ટીકી ટીકી ને જોયું, એની ગોદમાં સિતાર જોયો, બરાબર પોતાના ડેડી વગાડે છે એવોજ.
મોટા ગજા ન બધા વાદકો શરૂ કરતાં પહેલાં પોતાનું વાદ્ય tune કરે જ છે. આ જોઈને ઘણા ઓછા જાણીતા કલાકાર પણ આવું કરતા થઇ ગયા છે. જનરલ શ્રોતાઓ ને સમજ નથી પડતી કે આ બધું tuning પહેલેથી કેમ કરીને નથી આવતા? ઓલિમ્પિક રેસ માં પણ ‘ready steady go ‘ હોયજ છે ને? કૈંક આવું જ સમજી જાઓ ને!
આ પછી શું થયું? શું કુકી એ પ્રોગ્રામ શરૂ થવા દીધો? કે પછી બરાબર right સમય પર ઘસઘસાટ સુઈ ગઈ? કે પછી ઈમરત ખાન પગ પછાડતા પ્રોગ્રામ છોડી ને નીકળી ગયા, વિલાયત ખાન ની જેમ જ તો.
વધુ રસિક ભાગ હવે પછીના બ્લોગ મા.
Wah
Very nice Rajenkaka, looking forward to reading the rest! Love, Sonal
રાજેન,
મને આત્મકથારૂપમા તમારુ લેખન વધુ સરસ લાગ્યો.
તમારા વધુ ભાગની ઉત્કંઠા તી પ્રતીક્ષા કરૂં છૂં.
અરુણ
Thanks Sonal, Arun & Nirav for your comments
Dear Raj Guru,
Namaskar.
You are more like a painter than a writer. Every word in each sentence is like a simple stroke of a brush expressing vivid colors of emotions with exquisite precision.
Keep on writing and complete the painting to end suspense if Cookie competed with The Sitarist forcing him to leave the stage or the ushers curtly escorted her mother out of the auditorium. Ranjana probably would leave with the baby to enjoy the concert knowing that how much you love Sitar.
My friend, I addressed you as Guru because you introduced me to the world of classical music and taught me ABC of Hinustani Music ( as an engineer would say it or Sargam of Hundastini Scale a musician would say it).
This village boy from Gujarat had never seen a Sitar or Sitarist before meeting you in Tulsa in 1969 and didn’t even know if Sitar and Guitar were different instruments. In fact, I thought you played electric Sitar like that popular Bollywood hits that Radio Ceylon played every morning till you corrected me that guitar and sitar are totally different!
Anyway, Raj Guru. Looking forward to your next blog….
Cookie is lucky to grow up with
Yogi ji,
All people in Bharat varsh, with a name like yours are now venerable. Look what happened in UP! As for being a painter, in the secondary school I always played second fiddle to one of my super brilliant class mate in all major examinations. Do you know why? While both of us were neck to neck in all subjects, the one called “drawing” in our curriculum was of my undoing. Whenever I approached my drawing teacher with an enthusiasm that bordered on insanity, Ingalhalikar sir always sent me back with a polite rebuke to give a title to the drawing I had made. You know what I mean?
If the subject was brinjal my drawing would transform the humble brinjal into a potato or something else. So the dream of overtaking my classmate came crashing down because I realized that my drawings would match him only in the size of the paper that both of us were given! PERIOD.
So giving me an honorary degree in painting makes me go back to those days if I could ever relive them and derive the satisfaction of beating that friend, with a degree under my belt.
WIthout revealing the suspense I can only say that your ability to look into future is remarkable. Here the future is the next blog but that event has already occurred 40 years ago! Perhaps I have narrated this episode to you in past but nevertheless I will reveal it to all.
Did you read both the English and the Gujarati versions?
The child is the Guru. My understanding of classical music has probably improved because of goading by Cookie from the day she sat on my lap till today..